Referendum – czym jest i jak działa

Już 15 października 2023 r., w dniu wyborów do Sejmu i Senatu, czeka nas ogólnokrajowe referendum. Będzie to pierwsze tego typu wydarzenie od 6 września 2015 roku, a więc dnia, w którym przeprowadzono ostatnie referendum ogólnokrajowe, podczas którego obywatele pytani byli o kwestie jednomandatowych okręgów wyborczych w wyborach do Sejmu, stosunku do sposobu finansowania partii politycznych czy interpretacji zasad prawa podatkowego. Jakie pytania pojawią się tym razem? Czym w ogóle jest referendum i po co się je organizuje? Przedstawiamy wszystkie najważniejsze informacje związane z tą instytucją, o których szczególnie warto wiedzieć przed 15 października.

Czym jest referendum?

Referendum to forma głosowania, w której wszyscy obywatele do tego uprawnieni (a więc mający czynne prawo wyborcze) mogą wypowiedzieć się w kwestii istotnej dla całego kraju lub jego części.

Referendum w praktyce jest najczęściej po prostu zbiorem pytań, na które w formie zakreślenia odpowiedzi „TAK” lub „NIE” odpowiadają głosujące w nim osoby.

Referendum określane jest często mianem ucieleśnienia idei demokracji bezpośredniej, a więc systemu, w którym to obywatele mają bezpośredni wpływ na polityczne decyzje państwa. Decyzje, które wynikać będą z wyników ważnego i wiążącego referendum, muszą być potem bowiem wprowadzone przez polityków w życie.

Instytucja referendum jest w Polsce niezwykle istotna, o czym świadczy zapisanie jej w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. W artykułach 125 i 170 najważniejszego w naszym kraju aktu prawnego zawarto zasady związane z dwoma rodzajami referendów, a więc: referendum ogólnokrajowego oraz referendum lokalnego.

Referendum ogólnokrajowe

Referendum ogólnokrajowe zarządzone może być przez:

1. Sejm bezwzględną większością głosów (a więc liczbą głosów „za” większą od głosów „przeciw” oraz głosów wstrzymujących się) w obecności połowy ustawowej liczby posłów, a także
2. Prezydenta Rzeczypospolitej za zgodą Senatu wyrażoną bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby senatorów.

Referendum organizuje się przy tym w dzień wolny od pracy, a głosowanie przeprowadza w trakcie jednego albo ewentualnie dwóch dni. Jeżeli głosowanie trwa jeden dzień (tak jak będzie przy okazji najbliższego referendum 15 października br.) to trwa ono bez przerwy od godziny 6:00 do 22:00, natomiast jeżeli trwa dwa dni to od godziny 6:00 do 20:00 w każdy z dni.

W Polsce w referendum może wziąć udział każdy obywatel, który najpóźniej w dniu głosowania ukończył 18 lat i nie został pozbawiony praw publicznych lub wyborczych, prawomocnym orzeczeniem Sądu lub Trybunału Stanu oraz nie został ubezwłasnowolniony. Każda osoba z takim czynnym prawem wyborczym może przy tym oddać tylko jeden głos.

Polska Ustawa z dnia 14 marca 2003 r. o referendum ogólnokrajowym wyróżnia trzy możliwe do zastosowania rodzaje referendum ogólnokrajowego:

1. Referendum w sprawach o szczególnym znaczeniu dla państwa;
2. Referendum w sprawie wyrażenia zgody na ratyfikację umowy międzynarodowej;
3. Referendum w sprawie zatwierdzenia zmiany Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.

Wynik referendum ogólnokrajowego jest wiążący, a więc musi być przez Sejm i inne organy władzy publicznej respektowany, tylko wtedy, gdy wzięła w nim udział więcej niż połowa osób uprawnionych do głosowania. Dopiero więc frekwencja wynosząca ponad 50 proc. daje efekt w postaci referendum wykonalnego oraz wywołującego skutki prawne i dopiero wtedy organy władzy publicznej są zobowiązane do wykonania woli narodu płynącej ze zliczonych w ramach głosowania głosów. Wola ta, zgodnie z przepisami (a dokładniej artykułem 67 Ustawy z dnia 14 marca 2003 r. o referendum ogólnokrajowym) powinna być przez organy te wykonana, w formie wydania stosownych aktów normatywnych lub podjęcia innych decyzji, niezwłocznie, jednak nie później niż w terminie 60 dni od dnia ogłoszenia uchwały Sądu Najwyższego przesądzającej o ważności referendum.

Referendum, którego frekwencja nie przekroczy 50 proc., to referendum, które będzie miało jedynie opiniodawczy charakter. Warto przy tym zaznaczyć, że w całej referendalnej historii III Rzeczypospolitej jedynie raz, podczas dwudniowego referendum w czerwcu 2003 roku w sprawie akcesji Polski do Unii Europejskiej, próg ten udało się przekroczyć.

Referendum ogólnokrajowe, które odbędzie się w Polsce przy okazji wyborów 15 października br.

Już 15 października br., a więc tego samego dnia, co wybory do Sejmu i Senatu Rzeczypospolitej Polskiej, odbędzie się także ogólnokrajowe referendum, podczas którego obywatele naszego kraju będą mogli wypowiedzieć swoje zdanie, udzielając odpowiedzi w formie „TAK” lub „NIE” na następujące pytania:

1. Czy popierasz wyprzedaż majątku państwowego podmiotom zagranicznym, prowadzącą do utraty kontroli Polek i Polaków nad strategicznymi sektorami gospodarki?
2. Czy popierasz podniesienie wieku emerytalnego, w tym przywrócenie podwyższonego do 67 lat wieku emerytalnego dla kobiet i mężczyzn?
3. Czy popierasz likwidację bariery na granicy Rzeczypospolitej Polskiej z Republiką Białorusi?
4. Czy popierasz przyjęcie tysięcy nielegalnych imigrantów z Bliskiego Wschodu i Afryki, zgodnie z przymusowym mechanizmem relokacji narzucanym przez biurokrację europejską?

Referendum zorganizowane w dniu wyborów ma przyczynić się do większej frekwencji referendalnej. Należy jednak zaznaczyć, że udział w referendum nie jest obowiązkowy. Nawet jeżeli 15 października pójdziemy więc do właściwego lokalu wyborczego celem oddania głosu w wyborach parlamentarnych, możliwe jest odmówienie oddania głosu w referendum. W takim wypadku komisja wyborcza karty z czterema pytaniami referendalnymi po prostu nam nie wyda, a tym samym nasz głos nie powiększy frekwencji.

Referendum lokalne

Oprócz referendum ogólnokrajowego w polskim systemie prawa istnieje także instytucja referendum lokalnego. Referendum lokalne w swojej budowie i zasadach działania nie odbiega znacząco od referendum ogólnokrajowego. Tu również więc głosujący otrzymują kartę do głosowania i wybierają pozytywne lub negatywne odpowiedzi na postawione pytania. Głosującymi nie są już natomiast wszyscy obywatele kraju, a tylko mieszkańcy danej gminy, powiatu bądź województwa.

Referendum lokalne przeprowadza się na wniosek jednostki samorządu terytorialnego lub na wniosek co najmniej:

1. 10 proc. uprawnionych do głosowania mieszkańców danej gminy lub powiatu;
2. 5 proc. uprawnionych do głosowania mieszkańców województwa.

Referendum lokalne badać może przy tym zdanie mieszkańców w takich kwestiach jak:

1. Odwołanie organu stanowiącego danego samorządu terytorialnego;
2. Sposób rozstrzygania sprawy dotyczącej danej wspólnoty, mieszczącej się w zakresie zadań i kompetencji organów danej jednostki;
3. Istotne sprawy dotyczące społecznych, gospodarczych lub kulturowych więzi łączących wspólnotę;
4. Odwołanie wójta, burmistrza lub prezydenta miasta;
5. Samoopodatkowanie się mieszkańców na cele publiczne mieszczące się w zakresie zadań i kompetencji organów gminy.

Referendum lokalne uważa się za ważne, gdy wzięło w nim udział co najmniej 30 proc. uprawnionych do głosowania. Wyjątkiem jest tu referendum dotyczące odwołania organu jednostki samorządu terytorialnego, który został wyłoniony z wyborów bezpośrednich. W takim przypadku próg frekwencyjny wynosi 3/5 liczby osób biorących udział w wyborze tego odwoływanego organu.